Η σχέση της πνευματικότητας με την ψυχική και φυσική μας υγεία και η σύνδεσή της με την προσωποκεντρική, θεραπευτική προσέγγιση.

Ομιλία της Βιολέττας Παυλέα υπό την αιγίδα του δήμου Ελευσίνας στα πλαίσια του προγράμματος προαγωγής υγείας «η καρδιά της υγείας μου» στις 28/3/2021.

Τίτλος :
Η σχέση της πνευματικότητας με την ψυχική και φυσική μας υγεία και η σύνδεσή της με την προσωποκεντρική, θεραπευτική προσέγγιση.

Είναι μεγάλη μου χαρά που το κάλεσμα για την ομιλία αυτή, ως σύμβουλος ψυχικής υγείας, γίνεται από την αιγίδα του δήμου Ελευσίνας, στον ιερό τόπο όπου λάμβαναν χώρα τα Ελευσίνια Μυστήρια. Θα αναπτύξουμε το θέμα μας ολιστικά, συνδυάζοντας την ψυχοθεραπεία, τη φιλοσοφική σκέψη και τα δρώμενα των ελληνικών μυστήριων που αποτελούσαν τα πρώτα κέντρα θεραπείας ψυχικής και φυσικής υγείας.

Κατ’ αρχάς η πρόκληση είναι να ορίσουμε την πνευματικότητα( spirituality), μια λέξη που έχει πολλές ερμηνείες και που στην πραγματικότητα είναι αδύνατον να αποδοθεί ολόκληρη η σημασία της. Αντίστοιχη δυσκολία συναντάται για την λέξη συνειδητότητα . Ένας πρώτος ορισμός μας προσφέρεται από την ετυμολογία της λέξης πνευματικότητα . Πνεύμα όμως σημαίνει αναπνοή στα αρχαία ελληνικά και ίσως με αυτή την λογική η πνευματικότητα να είναι η δυνατότητα της ψυχής να αναπνέει , να εκφράζεται ανεμπόδιστα και απεριόριστα. Αλλά καλύτερα, ας πλαισιώσουμε αυτόν τον όρο κάνοντας μια γρήγορη ανασκόπηση σε γνωστούς ερευνητές από τον χώρο της ψυχοθεραπείας.

Ο Koenig (2010) ορίζει την πνευματικότητα ως το σύνολο των αξιών του ανθρωπισμού ή καλύτερα του ήθους του. Μια πιο επεξηγηματική ερμηνεία μας δίνει ο Fontana (2005): μας λέει ότι ο όρος πνευματικότητα αντιπροσωπεύει το βαθμό που το ίδιο το άτομο αναγνωρίζει την πνευματική του φύση και επιτρέπει σ’ αυτή την φύση να εκφραστεί - μέσω της ψυχής -. Να γίνει δηλαδή αντιληπτή μέσω της συμπεριφοράς κατά την διάρκεια της υλικής ζωής του ατόμου, κάτι σαν το να «γίνομαι» αυτό που είμαι.

Πολλοί ερευνητές της ψυχικής υγείας επίσης ορίζουν την πνευματικότητα ως την δυνατότητα να μεταθέτεις την συνείδηση από το αισθητό σώμα στις νοητικές και εσωτερικές διεργασίες. Π.χ. να αναζητάς απαντήσεις σε βαθιά υπαρξιακά ερωτήματα και προβληματισμούς όπως το νόημα της ζωής, το αναπόφευκτο του θανάτου. Επίσης ερωτήματα όπως, ποια είναι η πηγή των ονείρων, τι είναι διαίσθηση ‘η πώς μπορώ να επικοινωνήσω με τον εσωτερικό Εαυτό μου και τι σημαίνει αυτό, από που πηγάζουν τα βαθιά ακατανόητα συναισθήματά μου και τι είμαι στην πραγματικότητα; Όλες αυτές οι απορίες που αγκαλιάζουν το φάσμα της ύπαρξής μας αναφέρονται στην πνευματικότητα, μάς λέει ο Fontana (2005).

Το 2009 οι Puchalski et, al, όρισαν την πνευματικότητα ως ένα τρόπο με το οποίο το άτομο προσπαθεί να αποδώσει νόημα και σκοπό στη ζωή του , καθώς και την εμπειρία της επαφής με τον ίδιο τον εαυτό , και τους άλλους , τη φύση και τις υπερφυσικές δυνάμεις.
Ο Sulmasy (2007) αναφέρεται επίσης στην πνευματικότητα ως η προσωπική εμπειρία και επαφή με το υπερφυσικό μέσα από την θρησκεία η άλλα μονοπάτια.

Ο πρωτεργάτης του ανθρωπιστικού κινήματος στην ψυχολογία, ο Carl Rogers, ιδρυτής της προσωποκεντρικής προσέγγισης, όταν μιλάει και αυτός για την πνευματικότητα αναφέρεται στην διευρυμένη πραγματικότητα του ανθρώπου ή στον εσωτερικό του κόσμο ή στους κόσμους της συνείδησης που δεν έχουν γίνει ακόμα συνειδητοί, αλλά που ο Εαυτός του ανθρώπου μπορεί να αποκτήσει πρόσβαση σε αυτούς με το να μετακινηθεί διαστέλλοντας την αυτό-επίγνωσή του.

Ο Rogers (1947) στο ερώτημα, τι είναι ο εαυτός ( στη θεωρία της προσωπικότητας) μας λέει ότι είναι το κομμάτι εκείνο της αντίληψης της πραγματικότητας που μπορεί να διαφοροποιηθεί από τον οργανισμό, αν και αποτελεί μέρος του, και να συνειδητοποιήσει την ύπαρξη και τη λειτουργικότητά του. Αυτό το κομμάτι αναγνωρίζεται σε κάθε άνθρωπο ως Εγώ ή Εμένα.

Συγκεκριμένα ο Rogers (1959) αναφέρει ότι ο άνθρωπος, δεν έχει εαυτό αλλά είναι στην πραγματικότητα ο Εαυτός. Ένας Εαυτός όμως που αλλάζει συνεχώς, διαμορφώνεται, εξελίσσεται και αναπτύσσεται μέσα από τις εμπειρίες του και που κάθε μεταβολή μιας πτυχής του, σε όποιο επίπεδο, οδηγεί σε συνολική αλλαγή της αυτό-αντίληψης του ανθρώπου και έτσι και όλης της πραγματικότητας του Εαυτού.

Θα δούμε ότι οι σκέψεις του Rogers για την ανθρώπινη φύση αλλά και άλλων ερευνητών ψυχικής υγείας συνάδουν σε κάποια επίπεδα με τις σκέψεις των αρχαίων θεραπευτών για την ίαση της ψυχής και κατ’ επέκταση την υγεία του σώματος. Θα διαπιστωθεί ότι οι βάσεις των σύγχρονων ψυχολογικών διεργασιών είναι κατά πολύ εμπνευσμένες από τις μυητικές διεργασίες στα αρχαία ελληνικά μυστήρια. Και ότι η σύγχρονη ψυχοθεραπεία και η θεραπευτική εμπειρία των μυστηρίων συναντάται και δεν αποκλίνει, όσον αφορά στις ψυχικές διεργασίες για την κατάκτηση του ποθητού που είναι η αυτογνωσία και κατ’ επέκταση η ψυχική και φυσική υγεία του ανθρώπου .

Ας θυμηθούμε ποιος ήταν ο στόχος της μύησης στα Ελευσίνια μυστήρια. Γνωρίζουμε ότι μέσω των ιερών δρώμενων γινόταν κατορθωτή η μετάθεση της συνείδησης από τον συνειδητό στον υπερσυνείδητο - ή τον πνευματικό νου. Κάθε νεόφυτος που ερχόταν προς μύηση επιθυμούσε να λάβει απαντήσεις στα υπαρξιακά του ερωτήματα και να μαθητεύσει την ιερή γνώση που έμεινε απόκρυφη για τους αμύητους.

Αντίστοιχα, και οι περισσότεροι άνθρωποι που αναζητούν ψυχοθεραπεία προτρέπονται και αυτοί από τα υπαρξιακά τους ερωτήματα και είτε ασυνείδητα είτε συνειδητά αναζητούν την ιερή γνώση της ψυχής. Επιθυμούν και αυτοί σε ένα βαθμό, ως σύγχρονοι νεόφυτοι, να κατανοήσουν τον εαυτό τους, ώστε να απαλύνουν την υπαρξιακή τους θλίψη, τα εσωτερικά διλήμματα και τις αντιστάσεις τους. Αναζητούν τρόπο να συμφιλιώσουν τις εσωτερικές τους εντάσεις, ελαχιστοποιώντας την ασυμφωνία τους που είναι υπεύθυνη για όλες τις μορφές ψυχικής ασθένειας ή δυσλειτουργικότητας του Εαυτού, σύμφωνα με τη θεωρία του Rogers.

Το να μετακινηθεί ο άνθρωπος από ένα πεδίο συνείδησης και αντίληψης που είναι προβληματικό ή εμποδίζει την εξέλιξή του και να αναζητήσει νέους ορίζοντες κατανόησης, κατακτώντας σταδιακά μια ευρύτερη γνώση για τον εαυτό, είναι το βασικό ζητούμενο της σύγχρονης ψυχοθεραπείας, όπως και των ελληνικών μυστήριων. Η μετακίνηση της συνείδησης που οδηγεί στην αυτοεκπλήρωση, (γεγονός που επιτυγχάνεται στα ελληνικά μυστήρια) ταυτίζεται, ως προς το αποτέλεσμα, με την τάση πραγμάτωσης που αναφέρει στην θεωρία του ο Rogers.

Πρόκειται για την έμφυτη τάση προς την εκπλήρωση και ανάπτυξη του εαυτού στην οποία αποσκοπεί και ευελπιστεί κάθε ψυχοθεραπευτική προσέγγιση. Ο Rogers ορίζοντας την τάση πραγμάτωσης (actualizing tendency) την αναγνωρίζει ως θεμελιώδη τάση του ανθρώπινου οργανισμού σε μια συνεχή προσπάθεια για βελτίωση, με στόχο την (αυτό)πραγμάτωση η οποία είναι το μοναδικό κίνητρο που προσδίδει o Rogers στην ανθρώπινη φύση ( Ιωσηφίδης & Ιωσηφίδη,1999). Θεωρητικά αυτός είναι και ο σκοπός του προσερχόμενου στα μυστήρια, η αυτοπραγμάτωση – αυτοεκπλήρωση.

Στην ιστορία των ελληνικών μυστηρίων βλέπουμε ότι ο νεόφυτος, αναζητώντας την εκπλήρωση αυτής της τάσης, άφηνε πίσω την παλιά του ταυτότητα. Η πρώτη πράξη προς αυτό τον στόχο ήταν η θυσία ενός μικρού χοίρου, που συμβόλιζε το παρελθόν της άγνοιας του νεόφυτου, μία συμβατική κατάθεση της θέλησής του για μεταμόρφωση. Ο παλιός άνθρωπος, φορτωμένος με ιδέες για τον εαυτό, με λάθος αντιλήψεις, πεποιθήσεις, ανάγκες, σαρκικά πάθη και ένστικτα έπρεπε να θυσιαστεί, όχι μόνο συμβολικά αλλά και βιωματικά, (όπως προκύπτει) με τις διαδραστικές, εξαγνιστικές τελετές των μυστηρίων .

Στο πέρας αυτών των τελετών, στη λεγόμενη φάση της εποπτείας, γνωρίζουμε ότι αναδυόταν η φωτεινή πλευρά του ανθρώπου, οι εσωτερικές αρετές, οι πνευματικές και ψυχικές δυνάμεις του που μέχρι τότε, ως αμύητος, αγνοούσε. Δυνάμεις και δυνατότητες που τον καθιστούσαν πλέον ένα πλήρως λειτουργικό πρόσωπο μέσα στην ζωή το οποίο, κατά τον Rogers, εκπληρώνεται μόνο όταν ο άνθρωπος δεν αλλοιώνει το παρόν του, εξαρτώμενος από το παρελθόν. Πραγματώνεται όταν ακολουθείται περισσότερο ένας υπαρξιακός τρόπος θεώρησης των πραγμάτων, προσανατολισμένος στην φύση της εμπειρίας στο παρόν, ελεύθερος από κρίσεις, προκαταλήψεις και απόψεις του παρελθόντος που εμποδίζουν την αυτοπραγμάτωση.

Πώς όμως συνδυάζεται το διαδραστικό τελετουργικό των μυστηρίων με την αυτοπραγμάτωση, τον ορισμό για τον Εαυτό του Rogers και γενικότερα με τους σκοπούς της σύγχρονης ψυχοθεραπείας; Ως προς τον ορισμό του Rogers για τον εαυτό και για τον οργανισμό, αν μελετήσουμε τις ψυχολογικές δυναμικές του μύθου στα Ελευσίνια Μυστήρια θα δούμε ότι σχετίζονται - αντιστοιχίζοντας - ως εξής:

Η Δήμητρα αντιπροσωπεύει το ενιαίο σώμα της ύπαρξης, είναι ο οργανισμός της ζωής, ενώ η Περσεφόνη είναι το μέρος του οργανισμού, του σώματος της μητέρας που αναγνωρίζεται ως εγώ ή ως Εμένα. Το μέρος αυτό στην μυητική διαδικασία διαφοροποιείται από την μητέρα - οργανισμό, κατά τον Rogers, ώστε βιωματικά να συνειδητοποιήσει τις ατομικές διεργασίες της ύπαρξης. Αυτή η διαφοροποίηση (του Εγώ - Εμένα από τον οργανισμό) είναι μια από τις θεμελιώδεις αρχές της προσωποκεντρικής θεωρίας και ψυχοθεραπείας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η Περσεφόνη είναι το Εγώ (το ενσυνείδητο κομμάτι) μέσα στο οποίο φυτεύεται ο σπόρος της πνευματικής ανάπτυξης
(αυτοπραγμάτωσης) που επωάζεται στον Άδη, στο ασυνείδητο. Αυτό το Εγώ, βρίσκοντας σιγά σιγά συνείδηση, δηλαδή φως, ανθοφορεί τις εν δυνάμει δυνατότητές του μέσα στην ψυχή κατακτώντας ο άνθρωπος σταδιακά την ποθητή αυτοσυνειδησία .

Αντίστοιχα και στην σύγχρονη ψυχοθεραπεία ο σπόρος της γνώσης για τον εαυτό ποτίζεται με αυτοαποκαλύψεις, διορθώσεις και αναθεωρήσεις, σε μια επίπονη προσπάθεια να νοηματοδοτήσει ο άνθρωπος τον προσωπικό του μύθο που δημιουργήθηκε από τα συμβάντα της προσωπικής ζωής του και να απελευθερωθεί από το τραυματικό παρελθόν . Στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία, όπως και στα ελληνικά μυστήρια, το κέλυφος του μύθου σπάει, καθώς αναφαίνονται οι εσωτερικές κρυμμένες αλήθειες, οι αιτίες, τα κίνητρα και οι σκοποί των εμπειριών του παθόντος. Είναι αλήθειες που διανθίζονται και εμπλουτίζονται από συνειδητοποιήσεις και επιγνώσεις που οδηγούν στην αναζωογόνηση του λαβωμένου ψυχισμού που συμβολίζεται με την άνοιξη που φέρνει, ανερχόμενη από τον Άδη, η Περσεφόνη.

Ερμηνεύοντας δε την αρπαγή της από τον Πλούτωνα και την επιστροφή της στη μητέρα – θεά Δήμητρα, αναγνωρίζουμε ότι η τάση πραγμάτωσης δεν σταματά ποτέ αλλά κινεί συνεχώς την ψυχή να αναζητήσει συνείδηση και έτσι να βρει αυτογνωσία, την θεϊκή της ταυτότητα. Έτσι επιτυγχάνεται η νίκη έναντι της ασυνειδησίας και νέες δυνατότητες έρχονται στην επιφάνεια της συνείδησης που διευρύνουν και διαστέλλουν την αντίληψη της πραγματικότητας .

Η πραγμάτωση της Άνοιξης της Περσεφόνης στην ψυχοθεραπεία ταυτίζεται αρκετά με την ανοιχτότητα στην εμπειρία που απαιτεί κατά τον Rogers διεσταλμένη ψυχολογική προσαρμογή, αυθεντικότητα και ωριμότητα του εαυτού, γεγονός που απαιτεί πολλές διεργασίες, μετακινήσεις και μεταθέσεις μέχρι ο σπόρος (το αίτημα της αυτοπραγμάτωσης) να ανθίσει στην συνειδητή πραγματικότητα. Τότε μόνο όμως μπορεί να επέλθει η αναγκαία για την υγεία συμφωνία( congruence), που είναι η εναρμόνιση της εσωτερικής ζωής με τον ενσυνείδητο εξωτερικό κόσμο, δίνοντας τέλος στην ασυμφωνία,1 ( incongruence), την αιτία των στρεβλώσεων και την ρίζα κάθε ψυχικής και σωματικής ασθένειας.

Γίνεται κατανοητό ότι οι ψυχολογικές διεργασίες προς την πνευματική πραγμάτωση του ανθρώπου, έργο των πρώτων θεραπευτών της ανθρωπότητας, όπως και οι όροι, πραγμάτωση ή αυτοπραγμάτωση που αποτελούν τις θεμελιώδεις αρχές της προσωποκεντρικής θεωρίας, συναντώνται στην ανάγκη της μετακίνησης της συνείδησης, για να κατακτηθεί ένα απαραίτητο επίπεδο αυτογνωσίας .

Η σπουδαιότητα της «μετακίνησης» στην ψυχοθεραπεία

Ο δρόμος προς την πραγμάτωση και αυτοπραγμάτωση απαιτεί, όπως ειπώθηκε, πολλές μεταθέσεις -μετακινήσεις της συνείδησης, πολλά στάδια εξέλιξης και ανάπτυξης. Το Εγώ ή ο Εαυτός, όπως μας λέει ο Rogers (1959), είναι ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο σύνολο που αλληλοσυσχετίζεται με τον τρόπο ή τους τρόπους που αυτό αντιλαμβάνεται το ίδιο και αξιολογεί τον εαυτό του, αλλά και την σχέση του με τους άλλους. Αυτό σημαίνει πως στην πορεία για την πραγμάτωση δεν είμαστε στατικοί, αλλά μια πραγματικότητα που συνεχώς διαμορφώνεται, αλλάζει, τροποποιείται και ολοένα εξελίσσεται.

Το να συνειδητοποιήσει κάποιος αυτό το ευρύ πεδίο των αλλαγών και να διευκολύνει την λειτουργία του εαυτού σημαίνει ότι έρχεται πιο κοντά στην δημιουργική του δύναμη. Τότε ο άνθρωπος αναγνωρίζει ότι δεν είναι έρμαιο της ζωής του, δεν αντιδρά παθητικά, δεν άγεται και φέρεται από το προδιαγεγραμμένο, προκατασκευασμένο πεπρωμένο του, από τους ενδοβλημένους όρους αξίας2, αλλά μπορεί να χρησιμοποιεί συνειδητά την δημιουργική του δύναμη ,να βασίζεται στην δική του εσωτερική εστία αξιολόγησης ( internal locus of evaluation) και να εμπιστεύεται την τάση πραγμάτωσης . Μ ‘ αυτό τον τρόπο θα επεκτείνει ανεμπόδιστα την εμπειρία του σαν ένας δεύτερος δημιουργός του δικού του κόσμου, αλλάζοντας κατά βούληση, (κάνοντας χρήση του βουλητικού σώματος ), τα παγιωμένα δεδομένα της ύπαρξής του.

Σ’ αυτή την δυνατότητα αναφέρεται και ο Jung (1928) λέγοντας ότι «ο άνθρωπος είναι απαραίτητος για την ολοκλήρωση της δημιουργίας, ως ένας δεύτερος δημιουργός του κόσμου, αυτός που μπορεί να δώσει νόημα στην ύπαρξη του», να δώσει δηλαδή αντικειμενικότητα στην υποκειμενική – ύπαρξη, διεργασία που αντιπροσωπεύει η Περσεφόνη στα Ελευσίνια μυστήρια.

Τόσο ο Rogers όσο και ο Jung αλλά και οι θεράποντες ιεροφάντες στα πρώτα κέντρα αποκατάστασης της υγείας δίνουν έμφαση στην μεταβολή της συνείδησης που κατακτάται, σύμφωνα με την προσωποκεντρική ψυχοθεραπεία, μέσα από την νοηματοδότηση της εμπειρίας, όπως αντίστοιχα συμβαίνει μέσα από την νοηματοδότηση των συμβόλων του μύθου στα Ελευσίνια μυστήρια με τον οποίο ταυτίζεται ο νεόφυτος. Συμφωνούν ως εκ τούτου ότι όχι μόνο το άτομο ή Εαυτός μπορεί να αλλάζει αλλά και ότι κάθε μετάθεση ή μεταβολή της συνείδησης οδηγεί τον εαυτό σε βαθύτερες συνειδητοποιήσεις και επιγνώσεις, διευκολύνοντας την πραγμάτωση. Ταυτόχρονα επιφέρει την συμφωνία και καταργεί την ασυμφωνία, που είναι η αιτία της ψυχικής και σωματικής ασθένειας κατά τον Rogers .

Σύμφωνα με αυτά, όταν αναφερόμαστε στην πνευματικότητα, πέρα από κάθε άλλο ορισμό, θα πρέπει να έχουμε στον νου μας την εμπειρία της διευρυμένης συνείδησης του Εαυτού, δηλαδή τη δυνατότητα να υπάρχουμε ή να σκεφτόμαστε έξω από τον περιορισμένο και οριοθετημένο συνειδητό εαυτό που τις περισσότερες φορές βρίσκεται σε ασυνέπεια με την εμπειρία. Αυτή η διαστολή είναι που εμπλουτίζει την ύπαρξή με περισσότερη αυτογνωσία.

Το πεδίο της διευρυμένης συνείδησης η εσωτερική - πνευματική ψυχολογία το ονομάζει Ανώτερο Εαυτό, και αναφέρεται στον απεριόριστο σε δυνατότητες συνειδησιακά Εαυτό. Στην ψυχοθεραπεία ο Ανώτερος Εαυτός, στην συνειδητή του έκφραση, προσεγγίζει εκείνο το πλήρες λειτουργικό πρόσωπο3 της προσωποκεντρικής θεωρίας του Rogers που μπορεί να αυτοεκπληρώνεται στο έπακρο, όντας απόλυτα συνειδητό .

Οι αρχαίοι Έλληνες συνέδεαν τον Ανώτερο Εαυτό με τη θεϊκή φύση του ανθρώπου, με τον θείο Εαυτό του, την ένθεα καταγωγή του η οποία όμως λησμονήθηκε. Ο Πλάτωνας αποδίδει αυτή τη λησμονιά στην πτώση της ψυχής από τον αγαθό πνευματικό κόσμο στον υλικό κόσμο με αποτέλεσμα τον εγκλεισμό της ψυχής στο κέλυφος του χωροχρόνου. Στην ψυχοθεραπεία η σπηλιά του Πλάτωνα συμβολοποιείται με τον περιορισμό της αντίληψης και της επίγνωσης ως προς τον απεριόριστο εαυτό και τις δυνατότητές του.

Να θυμίσω ότι η πνευματικότητα ταυτίζεται σε πολλές θρησκευτικές παραδόσεις με τον όρο ψυχή, με το ένα μέρος της ψυχής να είναι πνευματικό κι το άλλο να ανήκει στο σώμα. Αυτή η δίπολη σχέση της ψυχής με το σώμα, καθιστά το σώμα, μέσω της ψυχής, πνευματικό. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι ο άνθρωπος διαποτίζεται μέσω της ψυχής από την πνευματικότητά του κι ότι το πνευματικό του σώμα αλληλεπιδρά με το σύνολο του εαυτού. Διαμορφώνεται έτσι η ποιότητα της συνειδητότητας του ανθρώπου που επηρεάζει τον τρόπο που ο άνθρωπος επιθυμεί να πραγματωθεί .

Για να απαντήσουμε όμως στο ερώτημα όμως πώς σχετίζεται η πνευματικότητα με την ψυχική ισορροπία, την αρμονία και τη φυσική υγεία μας, θα πρέπει ν’ αναζητήσουμε κάποιες ερμηνευτικές εξηγήσεις από την φιλοσοφική σκέψη των αρχαίων Ελλήνων για την σχέση ψυχής -σώματος. Ο Πυθαγόρας και ο Φιλόλαος λένε ότι η ψυχή προέρχεται από την συνένωση - σύνθεση των αντιθέτων. Κι ο Παρμενίδης μας λέει, ότι αυτά τα αντίθετα συνθέτουν την φύση της ψυχής και τα ονομάζει γη και φωτιά, ύλη και πνεύμα. Το ίδιο και οι Ελεάτες φιλόσοφοι, Ζήνων και Ξενοφάνης, που αποδίδουν στην ψυχή την ύπαρξη δύο στοιχείων: του λαμπρού, φωτεινού πυρός (το φως) και του σκοτεινού (γη, σκοτάδι ψυχρού ), δηλαδή την ένωση πνεύματος -ύλης δηλώνοντας και αυτοί ότι η ψυχή ανήκει και στο πνεύμα και στο σώμα .

Ο Αριστοτέλης ενώνει με την σκέψη του τα αντίθετα και επιγειώνει την Ιδέα, τον Ιδεατό κόσμο του Πλάτωνα, λέγοντας ότι η Ιδέα και ο πνευματικός κόσμος όπου ανήκει ενυπάρχει στην ύλη, και είναι αυτό που την ωθεί να αποκτήσει μορφή. Κι ο Αριστοτέλης λοιπόν δεν ξεχωρίζει το σώμα από την ψυχή. Για τον Πλάτωνα η ψυχή μας είναι ο πραγματικός άνθρωπος, η ασώματη προσωπικότητα του Εγώ, (του εαυτού) που επιζεί μετά τον θάνατό μας. Μας εξηγεί δε περισσότερο την έννοια της ψυχής, λέγοντας ότι συνίσταται από τρία μέρη:
• το λογιστικό με το οποίο σκέφτεται λογικά.
• το θυμοειδές που δίνει την δυνατότητα στην ψυχή να συμπεριφέρεται με γενναιότητα, χρησιμοποιώντας τη δύναμη της θέλησης, η οποία βέβαια οφείλει να υπακούει στο λογιστικό.
• και τέλος το επιθυμητικό που περιλαμβάνει επιθυμίες, πάθη (σωματικές ηδονές) κοινά σε όλα τα σώματα.

Αναλυτικότερα, στο λογιστικό εδρεύουν όλες οι γνωστικές λειτουργίες του ανθρώπου, (ο εγκέφαλος), αλλά και ο ορθός λόγος που για τους αρχαίους Έλληνες ήταν και ο Λόγος με κεφαλαίο, το πνεύμα, η δημιουργική αιτία κάθε γένεσης. Στο θυμοειδές εδρεύουν τα συναισθήματα, το συγκινησιακό σώμα που χωρίζεται σε ανώτερο και κατώτερο. Και στο επιθυμητικό σώμα εδρεύουν οι επιθυμίες που επηρεάζουν όλα τα σώματα, στο διανοητικό, συγκινησιακό, πνευματικό και φυσικό σώμα.

Ορίζοντας δε την υγεία ο Πλάτωνας μας λέει ότι για έναν υγιή οργανισμό αυτά τα τρία σώματα πρέπει να βρίσκονται σε συνάφεια μεταξύ τους, συμβολίζοντας την σύνδεσή τους με ένα άρμα, όπου το λογιστικό μέρος είναι ο ηνίοχος, και τα δυο άλογα είναι το θυμοειδές και το επιθυμητικό. Αν τα δύο άλογα είναι σε αρμονία στη διαδρομή τους, υπακούοντας στο λογιστικό, τότε έχει καλώς, υπάρχει υγεία κι ευημερία. Αν δεν υπακούν, υπάρχει δυσαρμονία και ασθένεια στο σώμα και την ψυχή. Υγιής ψυχική ζωή λοιπόν σημαίνει για τον Πλάτωνα αρμονική λειτουργία των τριών μερών της ψυχής, εμπερικλείοντας το διανοητικό, συγκινησιακό, πνευματικό και φυσικό σώμα, ενώ η δυσαρμονία οδηγεί σε ασθένεια.

Μας το εξηγεί στον Τίμαιο πληρέστερα λέγοντας ότι η ψυχή μας (ως το λογιστικό, πνευματικό μέρος) νοσεί μόνο εξαιτίας της συνύπαρξής της με το σώμα, αφού οι σωματικές διαθέσεις προκαλούν ψυχικές ασθένειες. Ως σημαντικότερες δε ασθένειες αναφέρει την τρέλα και την αμάθεια που ερμηνεύονται με απώλεια του λογιστικού μέρους της ψυχής. (Παράνοια – άνοια, χωρίς νου, εξ ου και αμάθεια, ένας ηνίοχος α-λογος που οδηγεί το άρμα του παράλογα ) Η αμάθεια λοιπόν είναι ασθένεια για τον Πλάτωνα, ενώ το αντίθετό της, η μάθηση, είναι υγεία. Κι η αληθινή μάθηση βέβαια, δεν είναι τα πτυχία των πανεπιστημίων, ούτε η δυνατότητα του νου να αποθηκεύει πληροφορίες, όπως συμβαίνει στην εποχή μας με τη συνεχή πληροφόρηση. Μάθηση για τον Πλάτωνα είναι η γνώση της ψυχής (της πνευματικής Ζωής) η οποία δεν διδάσκεται αλλά ανακαλείται από το είναι μας και βρίσκεται μέσα σε κάθε άνθρωπο.

Συνεχίζοντας ο μυημένος φιλόσοφος μας λέει ότι και ο υπερβολικός πόνος (ψυχικός και σωματικός) και η υπερβολική ηδονή (φιληδονία) είναι ασθένειες κι ότι όλες οι ασθένειες του σώματος είναι πάντα προϊόν ψυχικού νοσήματος. Η σχιζοφρένια, η κατάθλιψη, οι διαταραχές προσωπικότητας και άλλα ψυχικά νοσήματα, καταχωρημένα στα DSM, απορρέουν από την ασυμφωνία ή δυσαρμονία των τριών μερών της ψυχής. Ως εκ τούτου, όλες οι λανθασμένες συμπεριφορές που απορρέουν από τα πάθη της ψυχής, θυμός, λύπη, πόνος (από το επιθυμητικό σώμα), εξελίσσονται σε σωματοποιημένες ασθένειες. Με όλα αυτά ο Πλάτωνας μας λέει ότι το σώμα και η ψυχή αλληλεπιδρούν είτε θετικά είτε αρνητικά, αφού η ψυχή σχετίζεται με το σώμα και το σώμα επηρεάζει την ψυχή. Σε αυτό συμφωνεί και ο Πυθαγόρας που κρίνει απαραίτητη για την ευζωία την συνεργασία της ψυχής με το σώμα και την εξυγίανση του σώματος για την καλή ψυχική υγεία αντίστοιχα.

Στην ιστορία της ανθρωπότητας η ύλη και το πνεύμα, ο υλικός κόσμος και ο ψυχικός ή πνευματικός, αποτελούσαν δυο διαφορετικά, πολικά αντίθετα σώματα. Ας θυμηθούμε ότι στο μεσαίωνα, εποχή του δογματικού νου, αυτός ο διαχωρισμός έφθασε στα άκρα και πολλά υπέροχα πνεύματα θυσιάστηκαν στον βωμό της αμάθειας, της άγνοιας εκείνων των μυαλών που δεν μπορούσαν να μετακινηθούν προς νέους τρόπους σκέψης (Rogers, 1989 «άτομα δε που απέκλιναν στην αντίληψη τους από την οριοθετημένη θρησκευτική πραγματικότητα βασανίζονταν και σκοτώνονταν»).

Στις Αμερικάνικες αποικίες επίσης, όσοι θεωρούνταν ότι κατείχαν μεταφυσικές δυνάμεις συνθλίβονταν κάτω από πελώριες πέτρες (άγνοιας) ή καίγονταν ως μάγισσες. Έτσι η μόνη πρόσβαση στην πνευματικότητα του ανθρώπου, προς το απεριόριστο πεδίο της εσωτερικής Ζωής, ήταν η θρησκεία που έλεγχε το ποίμνιό της και κατέστειλε - εκ θέσεως - την έμφυτη ανάγκη για διεύρυνση και διαστολή της συνείδησης, αποκλείοντας απειλητικά ένα μεγάλο φάσμα συνειδησιακών εμπειριών και βιωμάτων ως προς την πραγμάτωση του ανθρώπου. (Ας μην ξεχνάμε τον Τζορντάνο Μπρούνο που κάηκε στην πυρά το 1600, επειδή δίδασκε ότι υπάρχουν πολλοί πλανήτες και κόσμοι στο σύμπαν μας, σοκάροντας με τις ιδέες του την περιορισμένη αντίληψη των ειδημόνων ως προς τα όρια της πραγματικότητας (Rogers, 1989).

Στις δικές μας ημέρες αυτός ο σκληρός διαχωρισμός καταργείται σιγά σιγά και ολοένα η γνώση για τον άνθρωπο εμπλουτίζεται με μια ολιστική αντίληψη της πραγματικότητας. Όπως πολύ ωραία αναφέρει ο Rogers (1989), υποστηρίζοντας αυτό το άνοιγμα, «υπάρχουν τόσες πραγματικότητες όσοι και οι άνθρωποι, και η πρόκληση είναι να προχωρήσουμε και να εξερευνήσουμε με ανοιχτό μυαλό τις αμέτρητες αντιλήψεις της πραγματικότητας που υπάρχουν…». Αυτή η στοχαστική τοποθέτηση του Rogers, θα μπορούσε να αποτελεί τον ορισμό της ολιστικής θέασης της ανθρώπινης ύπαρξης.

Σήμερα η επιστήμη και η θρησκεία κάπου συναντιούνται, συγκλίνουν και υιοθετούν αμφότερες συμπεράσματα για την φύση και τις δυνατότητες της ανθρώπινης ύπαρξης. Όσο περίεργο όμως και αν είναι, αυτή η ώθηση για αλλαγή έρχεται από τα άλματα όχι της θρησκευτικής σκέψης, όπως όφειλε ως αντιπρόσωπος του πνεύματος, αναγνωρίζοντας αδογμάτιστα το απεριόριστο πεδίο της ζωής, αλλά προκύπτει μέσω της επιστημονικής σκέψης και έρευνας. Έρχεται μέσα από το πεδίο νέων ερευνών της νευροεπιστήμης, της νευροβιολογίας, νευροθεολογίας, της αστροφυσικής, της ψυχολογίας και της ψυχοθεραπείας. Επίσης έρχεται και από τους ίδιους τους ανθρώπους, που ώριμοι περισσότερο από ποτέ ιστορικά, επιθυμούν να ακούσουν και να λάβουν γνώση για πεδία συνείδησης που δεν έχουν εξερευνηθεί επαρκώς.

Όπως δείχνουν λοιπόν οι νέες έρευνες σ΄ όλους αυτούς τους κλάδους, αυτός ο διαχωρισμός δεν (θα) υφίσταται όπως τον γνωρίζαμε μέχρι τώρα. Οι νέες ανακαλύψεις μας φέρνουν σιγά σιγά κοντά στην αντίληψη ενός ενοποιημένου πεδίου4 που στις ανθρωπιστικές επιστήμες συστήνεται ως το σχετίζεσθαι σώματος – πνεύματος ή νου - ψυχής. Είναι βέβαιο ότι ερχόμαστε πολύ κοντά σε μια ολιστική αντίληψη για την πραγματικότητα, αφού όλες οι νέες έρευνες μάς οδηγούν σε ουσιαστικές αναθεωρήσεις για το πώς λειτουργεί η φύση του ανθρώπου σωματικά, ψυχολογικά και διανοητικά .

Η συνδεσιμότητα5, επικυρώνεται και από τις προσπάθειες των νευροεπιστημόνων που μας ανοίγουν ένα παράθυρο στην υλική βάση της άυλης ύπαρξης όπως λέει ο Lombard (2017), ένας σύγχρονος, παγκοσμίως γνωστός, νευρολόγος. Αυτές οι έρευνες μας κάνουν γνωστό πως διάφορα τμήματα του υλικού μας εγκεφάλου παράγουν διαφορετικές εμπειρίες οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε ή σκεφτόμαστε την ζωή μας, τον τρόπο που σκεφτόμαστε, π.χ. τον εαυτό μας ή το σύμπαν, ή τον τρόπο που αναζητάμε πληροφορίες για άγνωστα πεδία συνείδησης. Όλες αυτές οι πνευματικές κατά την φύση τους αναζητήσεις, λέει ο Lombard, υποκινούνται από τον εγκέφαλο και όχι από την ψυχή. Μας εξηγεί έτσι ότι ο νους μπορεί να ερευνά και να ζητά αποδείξεις για την πνευματική ζωή του και μπορεί τις όποιες πληροφορίες να τις ενσωματώσει στον εαυτό και στην συνειδητότητα .

Τα παραπάνω επικυρώνει με δικές του μελέτες και ο Andrew Newberg, καθηγητής στο τμήμα ραδιολογίας και ψυχιατρικής στην Πενσιλβανία, και επίκουρος καθηγητής στο τμήμα θρησκευτικών σπουδών, ιδρυτής του κέντρου για την έρευνα της πνευματικότητας και του νου, όπως και ο Mark Waldman, καθηγητής στο κέντρο έρευνας του Νου στην Καλιφόρνια. Ο Andrew Newberg (1998) με αποδείξεις μέσα από τις έρευνές του λέει τα εξής για την συνδεσιμότητα σώματος –ψυχής: «Για να έχει κάποιος μια θετική εμπειρία, πρέπει να υπάρξει η σωστή ισορροπία ανάμεσα στη μετωπιαία και τη στεφανιαία* δραστηριότητα του εγκεφάλου αλλιώς δεν γίνεται». Τι εννοεί με αυτά τα λόγια; Ότι τα υλικά όργανα του σώματος συνεργάζονται για κάθε πνευματική εμπειρία, είναι συμμέτοχα δηλαδή όλων των ψυχικών διεργασιών, ότι πνεύμα και ύλη συνεργάζονται και αλληλεπιδρούν συνεχώς .

Επίσης αναφέρει ο Newberg (1998): «Μια τέτοια πνευματική εμπειρία είναι διαφορετική από άνθρωπο σε άνθρωπο, γιατί διεγείρει τα τμήματα του εγκεφάλου σε διαφορετικό βαθμό στον καθένα, ώστε να μην μπορεί να έχουν την ίδια εμπειρία δύο άνθρωποι, λόγω ιδιαιτερότητας της νευροφυσιολογίας τους». Εξηγεί έτσι ότι το πνευματικό και το υλικό εμπλέκονται και ότι εμπλοκή εξαρτάται από την ποιότητα των εγκεφαλικών μας οργάνων που είναι όμως διαφορετικά σε κάθε άνθρωπο, αν και ίδια στη λειτουργικότητά τους. Είναι φανερό ότι κάθε πνευματική εμπειρία, για να εκφραστεί, συνεργάζεται με το ίδιο το σώμα μας, και με τα υλικά όργανα του σώματος.

Να θυμίσουμε, ότι η συνδεσιμότητα σώματος – ψυχής, που μόλις σήμερα αντιλαμβάνονται και ερευνούν οι νευροεπιστήμονες, συναντάται στην προ-Ιπποκράτεια ιατρική, στα ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΑ τον πέμπτο αιώνα π.Χ. και μετά το τέλος της εποχής του Ιπποκράτη το 460 π.Χ. Τα Ασκληπιεία, διάσπαρτα στην αρχαία Ελλάδα χιλιάδες χρόνια πριν (στην Κω υπάρχουν ακόμα τα δωμάτια που έμπαινε ο ασθενής) ήταν τα πρώτα θεραπευτικά κέντρα στον κόσμο για το σώμα και την ψυχή. Ο Ιπποκράτης, ο οποίος έλεγε ότι όλα είναι θεϊκά, φύση, ύλη και πνεύμα αλλά και όλοι οι σπουδαίοι Ασκληπιοί θεραπευτές γνώριζαν ότι η αρχή κάθε θεραπείας έγκειται στη συνεργασία ψυχής -σώματος και κατ’ επέκταση στην συνεργασία του λογιστικού, του θυμοειδούς και του επιθυμητικού. Καταλάβαιναν ότι δεν μπορεί να υπάρξει θεραπεία χωρίς την ισορροπία και την εναρμόνιση των σωμάτων της ψυχής.

Στα Ασκληπιεία - μπορούμε να υποθέσουμε - η επίτευξη της θεραπείας γινόταν με την εναρμόνιση των τριών αυτών σωμάτων, όπως την ασπάζεται και η πλατωνική θεώρηση της υγείας. Διαδικασία που επιτυγχάνεται με την τεχνική της εγκοίμησης. Τι ήταν όμως η εγκοίμηση; Ύστερα από μια εξαγνιστική νηστεία, ο ασθενής οδηγούνταν σε δώματα - μήτρες, σε υπόγεια ανάπαυσης και βαθιάς χαλάρωσης, όπου το κλονισμένο νευρικό του σύστημα ηρεμούσε και επέτρεπε, ως πύλη εισόδου, να έρθει ο νους σε επαφή με άλλα επίπεδα συνείδησης. Με την βαθιά χαλάρωση ερχόταν σε επαφή με τον Ανώτερο Εαυτό από όπου έπαιρνε τις πληροφορίες μέσω ονείρων ή της διαίσθησης για τα αίτια της σωματικής ή ψυχικής νόσου. Στα Ασκληπιεία δεν εστίαζαν στο σύμπτωμα, όπως η σύγχρονη ιατρική, αλλά στη ρίζα της ασθένειας, δίνοντας απαντήσεις στο γιατί και στο πώς δημιουργήθηκε .

Η θεραπεία ως εκ τούτου ήταν απόλυτα προσωπική εμπειρία και όχι ίδια για όλους, ακόμη και αν τα συμπτώματα ήταν τα ίδια. Δεν έδιναν αντιβιώσεις γενικευμένου σχήματος ή φάρμακα από φαρμακοβιομηχανίες αλλά μια πολύ συγκεκριμένη θεραπεία την οποία λάμβανε ο θεράπων ιατρός μόνο από τον εσωτερικό θεραπευτή του ασθενή. Μ’ αυτόν τον τρόπο, εκτός του ότι γινόταν καλά ο άρρωστος, γινόταν συμμέτοχος και συνειδητός στη θεραπεία του. Αποκτούσε επίγνωση της πνευματικής του δύναμης, αναγνωρίζοντας ότι η θεραπεία συντελείτο από τον Ανώτερο Εαυτό του.

Με την εγκοίμηση, ο νους, το σώμα και το πνεύμα σχετίζονταν αρμονικά, και η ευθύνη της υγείας ερχόταν μέσω της συνείδησης στο λογιστικό μέρος της ψυχής που ήταν και το ζητούμενο ως προς τον γενικότερο στόχο της αυτογνωσίας. Αυτό που γνώριζαν οι αρχαίοι θεραπευτές, και ξεχάσαμε εμείς, είναι ότι ο εσωτερικός κόσμος του ανθρώπου στέκεται αρωγός στο φυσικό σώμα και πως η θεραπεία έγκειται πάντα στην εναρμόνιση πνεύματος και σώματος μέσω της ψυχής, όπως υποστήριξε ο σύγχρονος ερευνητής στον χώρο της ψυχικής υγείας, ο Fontana (2005).

Οι Έλληνες αρχαίοι μύστες - οι Ασκληπιοί θεραπευτές -, γνώριζαν πολύ καλά για το «ενοποιημένο πεδίο του οργανισμού», πως δηλαδή δεν υπάρχει στο πεδίο της εκδήλωσης που βρισκόμαστε εμείς ως ανθρώπινα όντα καθαρά υλικό ή καθαρά πνευματικό, αλλά αυτά τα δυο αλληλοεπιδρούν. Η αλληλοεπίδραση πνεύματος – ύλης στα Ελευσίνια μυστήρια, συμβολιζόταν με την παρουσία των θεών που συμμετείχαν δια του μύθου στις τελετουργίες αφύπνισης του νου. Ο νεόφυτος κατά την διαδικασία έπρεπε να αποκτήσει σχέση μαζί τους και να ενσωματώσει ως πρωταγωνιστής τα ενεργειακά πρότυπα της παρουσίας τους με διαδραστικά βιώματα που οδηγούσαν στην φώτιση.

Οι θεοί σ’ αυτή την διαδικασία αντιπροσώπευαν ψυχικές, διανοητικές και συναισθηματικές δυνάμεις που έπρεπε να αλληλεπιδράσουν στον ψυχισμό και να κινητοποιήσουν την τάση πραγμάτωσης προς τον ιδανικό εαυτό που ήταν ο Ανώτερος Εαυτός του Ανθρώπου. Σε αυτές τις δυναμικές αλληλεπιδράσεις η Αφροδίτη συμβόλιζε το ανώτερο και το κατώτερο συναίσθημα, ο Ερμής τον βοηθό σ΄ όλες τις απαιτούμενες συνειδησιακές μετατοπίσεις, οδηγός προς το φως της συνείδησης αλλά και ο ψυχοπομπός, οδηγός ως προς το ασυνείδητο βάθος. Η Δήμητρα την ενοποιημένη συνείδηση, ως πνεύμα- ύλη, κι η Περσεφόνη τον συνειδητό νου που εξέπεσε στην ύλη αλλά αφυπνίζεται μέσω των μυστηρίων. Η παρουσία των Θεών στην πραγματικότητα αντιπροσωπεύει τα διαχωρισμένα σώματα της ψυχής που πρέπει να αναγνωριστούν και να ενωθούν, ώστε να επέλθει η αρμονία και η συμφωνία με τον εαυτό .

Η Νευροεπιστήμη αναγνωρίζει ότι τα σώματα της ψυχής (διανοητικό, συγκινησιακό πνευματικό και το φυσικό σώμα) αλληλεπιδρούν.

Όπως ειπώθηκε, σύγχρονοι νευροεπιστήμονες μας αποκαλύπτουν τις εσωτερικές διεργασίες του εγκεφάλου, ανακαλύψεις που προσφέρουν πολλά στην κατανόηση που συσχετίζει σώμα και ψυχή, την ύλη και το πνεύμα, ερευνώντας όλες τις ψυχοσωματικές ασθένειες σε βάθος.

• Κατανοώντας οι νευροεπιστήμονες όλο και περισσότερο την σχέση της ψυχής με το σώμα, είμαστε άραγε κοντά σε μια εποχή ολιστικής θεραπείας που θα συμπεριλαμβάνει -με κάποιο τρόπο- και την διερεύνηση της πνευματικότητάς του ανθρώπου;
• Η τάση πραγμάτωσης, ως δύναμη που κινητοποιεί το άτομο να γίνει όσα ο ίδιος θέλει, ώστε να φτάσει εκεί τελικά που επιθυμεί (Bozarth, 1998), να εξελιχθεί από μια απλή οντότητα σε μια πιο συνθέτη, με μια ολιστική αντίληψη που αφορά το σύνολο των ψυχικών, βιολογικών και νοητικών λειτουργιών, μπορεί να ενσωματώσει την πνευματικότητα του ανθρώπου , ως κίνητρο προς την τάση πραγμάτωσης ;
• Είναι εφικτό να ανοιχτεί η ψυχοθεραπεία προς την πνευματικότητα και να επικοινωνηθούν συνειδησιακά πεδία τα οποία θα μπορεί ένας ενήμερος και καταρτισμένος ψυχοθεραπευτής να «ακούσει» και να δηλώσει παρών και όχι απών από αμάθεια, έλλειψη πνευματικών βιωμάτων και συνειδησιακών εμπειριών;
• Η σύγχρονη ψυχοθεραπεία και η κλασσική ιατρική μπορούν να συμπεριλάβουν στις αιτίες των συνέπειων της ασθένειας την πνευματικότητα του ανθρώπου ως την βασική ρίζα της ασθένειας και της δυσλειτουργίας;

Ο φυσικός και ιδιαίτερα οξυδερκής στην έρευνα της λειτουργίας του ανθρώπινου σώματος και των νόμων της φύσης Νεύτων6 έχει ήδη απαντήσει για τις επιστημονικές συμπληγάδες της αμφιβολίας και της σύγκρουσης που δίχαζαν μέχρι τώρα. Αυτές που διαφοροποιούσαν και απομόνωναν την ψυχή από το σώμα, καθιστώντας τον ηνίοχο, το λογιστικό μέρος της ψυχής, παράφρων, και το άρμα, την αντίληψη για την ορθή πραγματικότητα, σε κατάσταση σύγχυσης και άρνησης για το καλό και το ορθό. Ο Νεύτων είπε: «Η ψυχή είναι οντότητα που διατηρεί τη ζωτικότητα του ανθρωπίνου σώματος, διαχέεται μέσα στα όργανα, δίνει ζωή στη νόηση τον νου», δηλαδή στο λογιστικό. Δίνει επίσης την δύναμη και τη βούληση να δημιουργήσουμε - το θυμοειδές -, αλλά και να κατανοήσουμε την ύπαρξή μας και να έχουμε σχέσεις σε όλα τα πεδία -το επιθυμητικό σώμα, όπως ακριβώς είπε και ο Πλάτωνας -.

Τα ίδια ανακαλύπτει με τις έρευνες του και ο σύγχρονος – συμπεριφορικός - νευρολόγος Jay Lombard (2017) που ειδικεύεται σε νευρολογικά και ψυχιατρικά νοσήματα, ένας κορυφαίος επιστήμονας στην Ν. Υόρκη. Η ψυχή, λέει, στο απλούστερο επίπεδο είναι μια προέκταση της προσπάθειας του σώματος για συνδεσιμότητα, ώστε σώμα και ψυχή να είναι ένα ενιαίο σύστημα, σύμφωνα με τις έρευνές του. Και αναφέρει χαρακτηριστικά ότι χωρίς την ικανότητα της δημιουργίας δεσμών, χωρίς την ενότητα με το σώμα που προσφέρει ένα μεγάλο πεδίο εμπειριών, η ψυχή μένει απόμακρη, άγνωστη και αδιερεύνητη ακόμα και από τον ίδιο τον εαυτό της. Η φύση της δηλαδή είναι η μετακίνηση και η διεύρυνση. Όπως ακριβώς αποκαλύπτει και ο Πλάτωνας, προσδιορίζοντας την φύση της ψυχής ως αεί κινούμενη, και όπως ο Ηράκλειτος προσδιορίζει το εύρος της σύμφωνα με την φύση της, λέγοντας: «τα σύνορα της ψυχής δεν θα τα βρεις όποιον δρόμο και αν ακολουθήσεις, τόσο βάθος έχει η ουσία της που όσο και αν ψάξεις δεν θα τη βρεις ή δεν θα την καταλάβεις».

Σύμφωνα με αυτά όλα ίσως κρίνεται απαραίτητο για τους κλινικούς γιατρούς να ευαισθητοποιηθούν και να γνωρίσουν σχετικά με τις πνευματικές και φιλοσοφικές πεποιθήσεις (Worthington, McCullough, & Sandage, 1996) και να σταθούν επιτέλους ικανοί να διακρίνουν την φυσιολογική, υγιή πνευματική ανάπτυξη από την ψυχοπαθολογία. Να γίνουν ικανοί να αντιληφθούν ότι οι πνευματικές εμπειρίες επηρεάζουν την αυτόνομη λειτουργία και άλλες γνωστικές και συναισθηματικές διεργασίες που προκαλούνται από τον φλοιό, οι οποίες όχι μόνο επηρεάζουν την ανθρώπινη ψυχή αλλά μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να βοηθήσουν στη θεραπεία διαφορών διαταραχών (Newberg, 1998). Νομίζω γίνεται περισσότερο κατανοητό ότι το γνωστό αρχαίο ρητό «Νους υγιής εν σώματι υγιές» αναφέρεται σ’ αυτή τη συνδεσιμότητα που ανακαλύπτουν τώρα οι σύγχρονοι νευροβιολόγοι και νευροεπιστήμονες και την οποία ερευνούν συνεχώς νέοι κλάδοι, όπως η νευροθεολογία που ερευνά την σχέση του εγκεφάλου - θρησκείας και την επιρροή της στην ψυχική και φυσική υγεία, την ψυχοφυσιολογία κ.α.

Κατά τον Πυθαγόρα μια άρρωστη από πάθη ψυχή ή ένας άρρωστος νους θα εκφράζεται πάντα μέσα από ένα άρρωστο σώμα. Ο Πυθαγόρας γνώρισε αυτό που ανακαλύπτουν σήμερα οι επιστήμονες και αρχίζει να εδραιώνεται στην αντίληψη της θεραπευτικής πραγματικότητας. Αντιλαμβανόταν ότι το σώμα είναι η έκφραση όλων των λειτουργιών της ψυχής, όπως και η συμπεριφορά του ανθρώπου είναι έκφραση της εσωτερικής του αρμονίας ή δυσαρμονίας. Όταν η ψυχή αρρωσταίνει και δεν μπορεί να μεταφέρει ζωή στα όργανα τότε και τα όργανα αρρωσταίνουν. Αυτό λέει και ο Νεύτων και στα λόγια του βρίσκεται το κλειδί της θεραπείας για την αιτία κάθε ασθένειας. Όταν δυσλειτουργεί η ψυχή που είναι ενέργεια, ζωή, ζωτικότητα, κάποιο όργανο ή και ολόκληρο το σώμα νοσεί, οδηγώντας στο θάνατο. Γιατί η ενέργεια της ψυχής δεν περνάει από αυτό το όργανο να το φορτίσει, να το αναζωογονήσει, να του δώσει δύναμη και έτσι αυτό αδρανοποιείται η νεκρώνεται. Άρα πίσω από κάθε όργανο που νοσεί πρέπει να αναζητήσουμε -ως πρωταρχικό αίτιο -την ψυχή μας.

Σώμα και ψυχή ταυτίζονται και εξαιτίας της ψυχής που ανήκει και στα δυο, το πνεύμα ενυπάρχει στο σώμα αφού η ψυχή διαμεσολαβεί και στους δυο κόσμους, όπως υποστήριζαν οι Ελεάτες φιλόσοφοι. Αυτό, πολύ ωραία, το αποτυπώνει ο αγαπημένος ποιητής Αμερικανός Walt Whitman λέγοντας σε δική μου μετάφραση: «Αν ζητάς να δεις την ψυχή μου, δες με από το καπέλο μέχρι τα παπούτσια των ποδιών μου, αυτή είναι η ψυχή μου…». Με άλλα λόγια: εγώ είμαι η έκφραση του ενοποιημένου πεδίου του εαυτού μου, η συμπεριφορά, η νοημοσύνη, η παιδεία, η συνειδητότητα, το σώμα και το πνεύμα μου, όλα είναι εδώ παρόντα μπροστά σου και αυτό είναι η ψυχή μου. Εμείς είμαστε η ένσαρκη ψυχή μας, δεν υπάρχει καμιά μεταφυσική σ’ αυτό, γιατί η ψυχή μας είναι η φυσική μας εκδήλωση στο πεδίο της ύλης, σύμφωνα με όσα ειπώθηκαν από τους φιλοσόφους και κάποιους σύγχρονους νευροψυχολογους .

Αν θέλουμε λοιπόν υγιές σώμα, ο Πλάτωνας μας συμβουλεύει να αποφύγουμε την δυσαρμονία, κρατώντας σε αρμονία τα σώματα της ψυχής μας. Στον Τίμαιο ο Πλάτωνας μας εξηγεί πως επέρχεται η δυσαρμονία λέγοντας: «Αν η ψυχή ενός ανθρώπου είναι πιο ισχυρή από το σώμα, όταν βρίσκεται σε έξαρση πάθους, κλονίζει ολόκληρο το σώμα και το γεμίζει ασθένειες. Επίσης: «Όταν η ψυχή αφοσιώνεται μόνο σε σπουδές και έρευνες, ασθενεί το λογιστικό της κομμάτι δηλαδή ο νους. Όταν επιδίδεται σε λογομαχία, δημόσια ή ιδιωτική, το επιθυμητικό σώμα της υπερθερμαίνεται και ταράσσεται τόσο που να μην βρίσκουν οι γιατροί τι έχει, αφού και οι ίδιοι παραπλανώνται και οδηγούνται σε εντελώς λανθασμένη διάγνωση (Τίμαιος 360π.χ)

Μήπως πίσω από τα αυτοάνοσα, που δεν μπορούν να διερευνηθούν από την ιατρική επιστήμη, κρύβεται το επιθυμητικό σώμα του ανθρώπου που ασθενεί, οι κρυμμένες ανικανοποίητες ή απωθημένες επιθυμίες του; Και μήπως για να επέλθει η ίαση χρειάζεται η αρμονία του επιθυμητικού με το λογιστικό σώμα και το θυμοειδές, τη βούληση και τη θέληση; Ας αναρωτηθούμε πως σε κάποιες περιπτώσεις η εναρμόνιση αυτών των σωμάτων δημιουργεί ένα κλίμα αισιοδοξίας που επηρεάζει θετικά την ψυχολογία του ασθενούς . Η αλλαγή στο επιθυμητικό σώμα όταν συγχρονίζεται με το θυμοειδές και το λογιστικό επιφέρει θεαματικές αλλαγές στην υγεία ακόμη και παράταση της ίδιας της ζωής διαψεύδοντας πολλές ιατρικές εξετάσεις .Αυτές είναι δικές μου σκέψεις όμως.

Η σχέση της ψυχής με το σώμα διαπιστώνεται και επικυρώνεται και από την επιστήμη της φυσιογνωμικής, σχέση που αναγνώριζε ο Αριστοτέλης, αφού η φυσιογνωμική ερμηνεύει σε ένα επίπεδο την συνδεσιμότητα των πεδίων ύλης και ψυχής. Αυτό μας το αποκαλύπτει και ο Σωκράτης στο διάλογο, όπως λέγεται, με ένα φυσιογνωμιστή, που εντυπωσιασμένος από την ασχήμια του τον επέκρινε. Ο μέγας φιλόσοφος δεν ενοχλήθηκε από τους σχολιασμούς αλλά συμφώνησε, λέγοντας: «Πράγματι αυτό είμαι, κύριε, αλλά αυτή η εικόνα που βλέπεις προέρχεται από το παρελθόν, γιατί εγώ τώρα- σήμερα είμαι Κύριος των κακόβουλων ορέξεων των χαρακτηριστικών της παρούσας ασχήμιας».

Ο Σωκράτης μ’ αυτά τα λόγια αποκαλύπτει την σχέση ψυχής - σώματος, ύλης - πνεύματος, και την δυνατότητα της μετακίνησης, διόρθωσης και αλλαγής μέσω της επίγνωσης και των ψυχικών αρετών. Μας αποκαλύπτει επίσης ότι τα χαρακτηριστικά του σώματος, της ύλης, υποδεικνύουν στους γνώστες το πώς χρησιμοποιήσαμε στο παρελθόν την ψυχική, ζωτική μας ενέργεια. Πώς ξοδέψαμε την πνευματική μας κληρονομιά; Αναλώθηκε στα πάθη (δηλαδή από το επιθυμητικό σώμα); Ή πράττοντας ενάντια στο νόμους της ζωής, της αρμονίας και της ενότητας, καταχραστήκαμε το βουλητικό σώμα; Ή μήπως, αν ο λόγος ήταν ενάντια στην αλήθεια, το λογιστικό έγινε ο σπορέας της ασθένειας; Φανερώνει επίσης ο Σωκράτης, ως ο πιο σύγχρονος νευροβιολόγος - νευροεπιστήμονας, ότι μπορούμε μέσω του νου που διαμορφώνει την ύλη μας να φτιάξουμε μια άλλη πραγματικότητα, ένα άλλο πεπρωμένο στο σώμα, ακριβώς ως δημιουργοί της δικής μας πραγματικότητας, όπως είπε και ο Rogers και ο Jung.

Να επισημάνουμε ως προς την συνδεσιμότητα σώματος - ψυχής και υγείας ότι η επιστήμη της ενδοκρινολογίας ερευνά ακόμη πιο βαθιά τέτοιες λεπτότατες αλληλεπιδράσεις μεταξύ του σώματος, της ψυχής και του νου. Στις ημέρες μας γίνεται γνωστό μέσω αυτής της επιστήμης ότι η ποιότητα των ενδοκρινών αδένων έχει άμεσο αντίκτυπο στην συμπεριφορά του ανθρώπου. Όταν λέμε χαρακτήρας θα πρέπει να ψάχνουμε και ενδοκρινικά τον άνθρωπο. Ξέρουμε ότι ένας άρρωστος θυρεοειδής αλλάζει την συμπεριφορά μέσω του συγκινησιακού σώματος. Επίσης ότι η μνήμη έχει σχέση με την υπόφυση, ο θύμος αδένας έχει σχέση με την ευθύνη. Βλέπουμε πολλούς «ανεύθυνους» ανθρώπους και φυσικά δεν μας έρχεται στο μυαλό το πώς λειτουργεί ο θύμος αδένας ή η καρδιά αυτού του ανθρώπου. Όταν μιλάμε για χαρακτήρα, ήθος και αρετές, δεν μιλάμε πια μόνο για την ψυχή αλλά και τον αντίκτυπο στους ενδοκρινείς αδένες, δηλαδή στη νευροφυσιολογία .

Η Alice Bailey (2008), ερευνήτρια της ανθρώπινης της ψυχής, στο βιβλίο της «Η ψυχή και ο μηχανισμός της» μας αποκαλύπτει, χρόνια πριν, την επίδραση του ενδοκρινικού μας συστήματος στην συμπεριφορά και την επίδραση της συμπεριφοράς μας στο νευρικό σύστημα. Η γνώση αυτή διερευνάται εδώ και χρόνια στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο υπό την αιγίδα του καθηγητή Έλληνα Χρούσου, σε συνεργασία με πλήθος ειδικών, νευροεπιστημόνων, ψυχολόγων και διατροφολόγων (έρευνα στην οποία συμμετείχα και η ίδια) διερευνάται επιστημονικά η σχέση της πυθαγόρειας φιλοσοφίας κι οι επιπτώσεις των Πυθαγόρειων αρχών στην ψυχική, διανοητική και σωματική υγεία.

Ανάλογες, παγκόσμιες έρευνες αποκαλύπτουν την επίδραση της πνευματικότητας στην νευροφυσιολογία του ανθρώπου και τις θετικές επιπτώσεις τέτοιων επιρροών στο κοινωνικό σύνολο. Η ανθρωπότητα οδηγείται γρήγορα στην ολιστική αντίληψη της ανθρώπινης ύπαρξης, στην κατανόηση ότι τα σώματα της ψυχής είναι συγκοινωνούντα δοχεία και στην συνειδητοποίηση του ενοποιημένου πεδίου της ύπαρξης, της συνύπαρξης και αλληλεπίδρασης των σωμάτων της. Η σύγχρονη επιστήμη διανθίζεται ολοένα και περισσότερο με την γνώση ότι η ψυχική ισορροπία σχετίζεται με την υγεία του σώματος και το αντίθετο. Καταλαβαίνουμε πλέον ότι το συγκινησιακό, διανοητικό, πνευματικό και φυσικό μας σώμα αλληλεπιδρούν και ότι από την ποιότητα αυτής της διαδικασίας του οργανισμού μας και του ενδοκρινικού μας συστήματος καθορίζεται ο χαρακτήρας μας και διαμορφώνεται η συνείδησή μας και κατ’ επέκταση το πώς αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητά μας, σύμφωνα με τον Rogers.

Ο νευροβιολόγος Lombard (2017) με τις έρευνές του τονίζει ότι κάθε πραγματικότητα αλλάζει μέσω της σκέψης που δημιουργεί εμπειρίες. Οι εμπειρίες δημιουργούν συνάψεις και νευρώνες και από την αλλαγή των τρόπων σύνδεσης δημιουργούνται νοητικές αναπαραστάσεις και καινούργια συναισθηματικά βιώματα. Όλα αυτά και μέσω της νευροπλαστικότητας του εγκεφάλου, σύμφωνα με τα νέα δεδομένα, μας μαθαίνουν ότι ο εγκέφαλός μας αλλάζει μέσω της σκέψης μας, και εξαιτίας της σκέψης αλλάζει όλο το σύστημα και το νευρικό και το ενδοκρινικό μας. Αυτή είναι και η θέση της θετικής ψυχολογίας που ανθεί στις ημέρες μας. Ως επιστήμη επικεντρώνεται στη σκέψη, στον νου ως θεραπευτικό μέσο. Αναδεικνύει ότι ο τρόπος σκέψης, δηλαδή η ποιότητα του νου επηρεάζει τον εγκέφαλο κι έτσι καθορίζει την πραγματικότητα του ανθρώπου. Δίνει έμφαση στην θετικότητα, στον λόγο και στις θετικές υποβολές, ώστε να μπορούμε να δημιουργήσουμε μέσω του βουλητικού μας σώματος.

Ολοκληρώνοντας να πω ότι οι αρχαίοι θεραπευτές - μύστες, ως οι πρώτοι δεινότατοι ψυχοθεραπευτές, γνώριζαν ότι η ίαση πρώτιστα είναι πνευματική και ότι δεν υπάρχει υγεία σε έναν άνθρωπο που ζει χωρίς ήθος. Οι Πυθαγόρειοι έδιναν έμφαση στην απουσία του ήθους ως δημιουργό της ψυχικής και σωματικής ασθένειας, όπως ακριβώς μας δείχνουν οι σύγχρονες επιστημονικές έρευνες.

Ο Ιησούς, ο μεγαλύτερος ψυχοθεραπευτής όλων των εποχών, με την διδασκαλία του αναγνώριζε την ενότητα της ζωής και τα αποτελέσματα των σκέψεων και πράξεων στο ενιαίο σώμα της ύπαρξης. Γνωρίζοντας σε βάθος την ανθρώπινη ψυχή μας υπέδειξε ότι με τη μετάθεση, τη μεταστροφή του νου από το βλαβερό και το άσχημο στο καλό και αγαθό μέσω της συχώρεσης (συν-χωρέω, χωράω μαζί, ενώνω) και με τη διαμεσολάβηση του Ανώτερου Νου – Εαυτού έρχεται η υγεία. Και συμβούλευε, αφού θεράπευε τον μετα-νοημένο άνθρωπο, να μην ξανά-αμαρτάνει γιατί θα ξανά-ασθενούσε, αποκαλύπτοντας ότι ο νους μπορεί να διαμορφώνει αέναα ως δημιουργός (Jung και Rogers) το σώμα της ύλης και να έχει έτσι αντίκτυπο στην σωματική και ψυχική υγεία. Ο Ιησούς θεράπευε τυφλούς, παράλυτους, δαιμονισμένους και ανάσταινε νεκρούς μέσω της μετάνοιας και της πίστης. Τα θαύματα αυτά συνέβαιναν μέσω της μεταστροφής της μετακίνησης του νου. Ας σκεφθούμε όλοι οι επιστήμονες την σπουδαιότητα της μετάνοιας και τις ευεργετικές επιπτώσεις της πάνω στο υλικό σώμα. Ας σκεφθούμε ότι, αλλάζοντας την ποιότητα της σκέψης μας, η υγεία μπορεί να επανέλθει σ’ όλα τα επίπεδα - σώματα της ψυχής, στο ενιαίο σύστημα της ανθρώπινης ύπαρξης.

Τα χαρμόσυνα νέα είναι ότι σίγουρα διανύουμε μια εποχή που επιστημονικά ερευνάται η σχέση της υγείας με την πνευματικότητα και την συνειδητότητα του ανθρώπου. Μια εποχή που μελετά τις επιπτώσεις του ήθους στην ψυχική υγεία και αναδεικνύει ότι το ήθος, οι αρετές και οι πνευματικές αξίες παίζουν καθοριστικό ρόλο στην φυσική και ψυχική μας υγεία. Η μεγάλη πρόσκληση αυτής της εποχής θα είναι το κάλεσμα να εμβαθύνουν όλο και περισσότεροι άνθρωποι στην εσωτερική τους ύπαρξη και να γίνουν συν-δημιουργοί του πεπρωμένου τους, φέρνοντας την ίαση στο σώμα και την ψυχή, ως θεραπευτές του ίδιου του εαυτού τους.

Ως κατακλείδα της ομιλίας ας συνοψίζουμε τα οφέλη της πνευματικότητας για την συνολική υγεία.

1) Όταν ερχόμαστε σε επαφή με τον εσωτερικό εαυτό μας, ερχόμαστε σε επαφή με την πηγή της δημιουργικότητας, με την απεριόριστη πηγή της ζωτικής ενέργειας από όπου αντλούμε την υγεία μας. Κάθε φορά που συναντάμε τον εσωτερικό εαυτό μας, διασφαλίζουμε περισσότερη υγεία για το σώμα μας, αφού ψυχή και σώμα σχετίζονται και αλληλοεπιδρούν.

2) Η επαφή με τον εσωτερικό κόσμο, την ψυχή μας, μας επιστρέφει την χαμένη εμπιστοσύνη στον εαυτό μας. Σχετιζόμενοι με τον εσωτερικό άνθρωπο ή τον ανώτερο Εαυτό, βεβαιωνόμαστε ότι είμαστε απεριόριστοι σε δυνατότητες και όχι περιορισμένοι μέσα στην σπηλιά του συνειδητού, οριοθετημένου κόσμου. Αποκτούμε αξιοπιστία και αυτοεκτίμηση, ώστε να κινηθούμε προς την αυτοπραγμάτωση .

3) Διαστέλλοντας την αντίληψη για τον Εαυτό μας, γινόμαστε το ολοκληρωμένο πρόσωπο που λέει ο Rogers και ένα πλήρες πρόσωπο είναι ένα καθόλα λειτουργικό πρόσωπο που μπορεί να ευημερεί με υγεία, ειρήνη και αρμονία, με έναν υπαρξιακό τρόπο ζωής.

4) Από ένα αδύναμο, σε ασυμφωνία πρόσωπο γινόμαστε ένα πρόσωπο που αξιοποιεί τις δυνατότητές του στο έπακρο, που επιθυμεί και κινείται προς την πραγμάτωσή του. Ένα ον που χρησιμοποίει όλα τα αντιληπτικά του δεδομένα ως μέσο για να ανακαλύψει την υπαρξιακή του κατάσταση, φέρνοντας, όπως η Περσεφόνη, την άνοιξη όχι μόνο στον εαυτό του αλλά και στο κοινωνικό σύνολο, ως μέρος του ενιαίου όλου.

Η υγεία του σώματος, όπως δείχνουν όλες οι τοποθετήσεις, φιλοσοφικές επιστημονικές και θρησκευτικές, υποδεικνύει σύμφωνα με την ολιστική θέση για την ανθρώπινη ύπαρξη ότι είμαστε και ψυχικά υγιείς. Το σπουδαιότερο φαίνεται να είναι ότι γινόμαστε και καλύτεροι άνθρωποι, γιατί μόνο πραγματώνοντας την αληθινή μας φύση και αποκτώντας συνειδητότητα για το ποιοι είμαστε, μπορούμε να έχουμε φυσική υγεία και ψυχική ισορροπία και μπορούμε να ζούμε σε αρμονία με τον οργανισμό, τον εαυτό μας και τους συνανθρώπους μας.

Κλείνοντας θα ήθελα να αναφερθώ στο βιβλίο μου « Η Νίκη της Σαμοθράκης και τα Καβειρια Μυστήρια» όπου γίνεται αναφορά για αυτή την σύνδεση (ψυχή-νους-σώμα) σύμφωνα με τα Καβείρια αλλά και τα Ελευσίνια μυστήρια. Στα μυστήρια όπου συντελείται η εναρμόνιση και η ενοποίηση των σωμάτων της ψυχής που οδηγεί στην αυτοπραγμάτωση, στην κατάκτηση του ιδανικού εαυτού, στην πληρότητα και ενότητα του όλου, πνεύματος ύλης. Ας θυμηθούμε ότι όλα τα αγάλματα των αρχαίων Ελλήνων αναπαριστούν την ηθική και πνευματική τελειότητα μιας ιδέας που μπορεί εμπνεύσει ανάλογα τους ανθρώπους. Η Νίκη της Σαμοθράκης είναι αποτέλεσμα πραγμάτωσης της ελευθερίας από τα όρια του θνητού πεπρωμένου . Αντιπροσωπεύει την Νίκη – Ψυχή του κάθε ανθρώπου που έχει βρει την αρμονία, τη συνδεσιμότητα νου-σώματος-ψυχής και μπορεί να εκφράζει μέσα στην ακινησία του υλικοί της την αεί κινούμενη φύση της ψυχής . ‘ αυτόν τρόπο απεικονίζει την μορφή της τέλειας υγείας φυσικής συναισθηματικής και πνευματικής και εμπνέει προς την πραγμάτωση κάθε θνητό άνθρωπο , δηλαδή να βρει τα φτερά του και να πραγματώσει τους ανώτερους στόχους του όντας μέσα σε ένα περιορισμένο υλικό σώμα .

Αντίστοιχα, είναι πολύ σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι είμαστε ένα ένσαρκο ον που έχει την δημιουργική αέναη πηγή εντός του, προορισμένο να έχει μια ολοκληρωμένη, όμορφη ζωή κάνοντας χρήση όλων των ψυχικών, διανοητικών και πνευματικών του δυνάμεων. Ένα ον που δεν στέκεται μοιραίο και αμέτοχο στα συμβάντα της ζωής του, αλλά που η κάθε ασθένεια έρχεται να του θυμίσει ότι οφείλει να αναζητήσει τα αίτιά της αλλά και τη θεραπεία εντός του και όχι έξω από τον εαυτό.

Σας ευχαριστώ πάρα πολύ που μ’ ακούσατε.

Βιβλιογραφία

Bozarth, J. D. (1998). Person-centered therapy: A revolutionary paradigm. Rosson – Wye: PCCS Books.

Bozarth, J. D. (2013). Unconditional positive regard. In M. Cooper, M. O’ Hara, P.F. Schmid, A. C. Bohart (Eds.), The handbook of person-centered psychotherapy and counselling (2nd ed.) (pp.180-192). Palgrave Macmillian.

Dempsey, L. (2006). Written in the flesh: Isaac Newton on the mind – body relation. Studies in History and Philosophy of Science Part A, 37(3), 420-441.

Fontana, D. (2005). Psychology, Religion and Spirituality. Σαββάλας.

Jung, C. (1928). Collected works. Academia.

Koenig, H. G. (2010). Spirituality and mental health. International Journal of Applied Psychoanalytic studies.

Lombard, J. (2017). The mind of God: Neurosience, Faith and a Search of the soul. Harmony Books: New York.

Newberg, A., D’Aquilli, E. (1998). The neuropsychology of spiritual experience. Handbook of religion and mental health.

Rogers, C. (1951). Client-Centered Therapy. UK:Constable.

Rogers, C. (1947). Some observations on the organization of personality. American Psychologist, 2(9), 358–368.

Rogers, C. (1959). A theory of therapy, personality and interpersonal relationships, as developed in client-centered framework. In S. Koch (Ed), Psychology: A study
of a science. Vol. 3. Formulations of the person and the social context (pp. 184-256).
New York: Mc Graw Hill.

Rogers, C. (1989). A Client-Centered/Person-Centered Approach to Therapy. In H. Kirschenbaum, & V. L. Henderson (Eds.), The Carl Rogers Reader (pp. 135-152). Boston, MA: Houghton Mifflin.

Worthington, E. L.., McCullough, M. E., & Sandage, S. J. (1996). Empirical research on religion and psychotherapeutic processes and outcomes. A 1()-year review and research prospectus. Psychological Bulletin, 199, 448-487.

Μέρυ, Τ. (2001). Πρόσκληση στην προσωποκεντρική προσέγγιση. Αθήνα. Εκδόσεις Καστανιώτη.

Μπέιλι, Α. (2008). Η ψυχή και ο μηχανισμός της. Εκδόσεις κέδρος.

Πλάτων. (1993). Τίμαιος – Κριτίας. Κάκτος. Αθήνα.
sulmasy D.P. (2007). The Rebirth of the Clinic: An Introduction to Spirituality in Health Care. Washington, DC: Georgetown University Press.

Puchalski C., Ferrel B., Virani R., Otis-Green S., Baird P., Bull J., Chochinov H., Handzo G., Nelson-Becker H., Prince-Paul M., Pugliese K. & Sulmasy D. (2009). Improving the quality of spiritual care as a dimension of palliativecare: the report of the consensus conference. Journal of Palliative Medicine 12: 885-904.